W artykule przedstawiono kwestię zasobooszczędności jako obszar generowania podwójnej dywidendy – osiągania celów ekologicznych i ekonomicznych jednocześnie. Wskazano główne uwarunkowania polityczne związane z oszczędzaniem zasobów i energii, a także zaprezentowano przesłanki ekonomiczne dla wdrażania strategii zasobooszczędności. Wskazano kluczowe obszary i sposoby działań w tym względzie.

Słowa kluczowe: zasobooszczędność, przedsiębiorstwo, zrównoważona produkcja

---

Reduction of the natural resources consumption a way to greener and cheaper production

The article presents the issue of resource efficiency as an area with the potential to generate a double dividend – achieving both environmental and economic objectives. The main political conditions related to the conservation of resources and energy are indicated and economic reasons for the implementation of a resource efficiency strategy are presented. Key areas and measures in this regard are indicated.

Keywords: resource efficiency, enterprise, sustainable production

---

Redukcja zużycia surowców

Wprowadzenie

Zasobooszczędna i niskoemisyjna gospodarka oznacza, że w gospodarce jako całości oraz w poszczególnych jej podmiotach dominują wzorce zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Dojście do takiego stanu jest możliwe, jeśli istnieją w gospodarce odpowiednie mechanizmy, w tym prawne, organizacyjne a przede wszystkim ekonomiczne. Aktualna polityka na szczeblu krajowym i międzynarodowym zakłada tworzenie odpowiednich warunków i stosowanie instrumentów zachęcających przedsiębiorstwa do takich przedsięwzięć, a wachlarz faktycznie stosowanych narzędzi systematycznie się powiększa. Chociaż działalność przedsiębiorstw na rzecz rozwoju zrównoważonego sięga ostatniego ćwierćwiecza ubiegłego wieku (więcej na ten temat w [14]), jednak ciągle nie można mówić o powszechności działań w tym zakresie. Obserwacja rozwoju trendu zazielenienia gospodarki na płaszczyźnie politycznej i rynkowej wskazuje jednak wyraźnie, że polscy przedsiębiorcy powinni go w swoich strategiach rozwojowych uwzględniać jako pole do poszukiwania przewagi konkurencyjnej.

Przedsiębiorstwo jako użytkownik zasobów środowiska

Przedsiębiorstwo, będąc zasadniczym elementem procesów ekonomicznych i życia gospodarczego, jest także ogniwem naturalnych cykli obiegu materii, pobieranej do procesu wytwórczego i przekazywanej w formie produktów i odpadów do środowiska społecznego i przyrodniczego. Wykorzystanie zasobów naturalnych jest nieodłączną cechą każdej działalności gospodarczej, podobnie jak wykorzystanie kapitału ludzkiego, finansowego i rzeczowego. Przedsiębiorstwo czerpie ze środowiska (zwykle niebezpośrednio) surowce i energię niezbędne do swojego działania. Do środowiska zwraca też odpady, energię odpadową i inne zanieczyszczenia. Zasobochłonność i emisja zanieczyszczeń środowiska są zatem koniecznymi cechami działalności gospodarczej w ogóle i funkcjonowania przedsiębiorstw w szczególności. Należy pamiętać przy tym, że oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko nie ogranicza się do „bramy zakładu”, ale rozciąga się na etapy przedprodukcyjne i poprodukcyjne (rysunek 1).

Rys. 1. Oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko w kontekście
ekologicznego cyklu życia produktu
Źródło: E. Kośmicki, T. Dyllick, Podstawy koncepcji ekologicznego kierowania
przedsiębiorstwem, „Zeszyty Fundacji Własności Prywatnej”, 1996 nr 3 (3), s. 44.

Strategia zasobooszczędności ma dwa słowa – klucze: planowanie i zapobieganie, a znajdują one wyraz w najważniejszym kierunku działania w ramach tej strategii – ekoprojektowaniu. Trzeba pamiętać, że o oddziaływaniu na środowisko, w tym o zużyciu zasobów technologii czy produktu, w dużej mierze decyduje się w fazie projektowania. Szereg badań dotyczących kosztów cyklu życia produktu wskazało, że 70-85% kosztów produkcji zależy od decyzji podjętych na etapie projektowania [4]. Oczywiście stwierdzenie to nie odnosi się bezpośrednio do oddziaływania na środowisko każdej technologii, produktu czy usługi. Nie bierze ono pod uwagę licznych uwarunkowań prawnych, rynkowych i innych, ale wskazuje, że decyzje podejmowane na tym etapie są kluczowe. Oszczędzanie zasobów jest efektem systematycznych działań wszystkich uczestników cyklu życia produktu, niemniej jednak, aby te działania były możliwe i skuteczne, produkty i procesy w przedsiębiorstwie powinny być zaplanowane w odpowiedni sposób.

Dlaczego warto oszczędzać zasoby?

Za stwierdzeniem, że warto oszczędzać zasoby środowiska w przedsiębiorstwie przemawiają nie tylko argumenty polityczne, ale przede wszystkim powody czysto rynkowe i ekonomiczne. Oszczędzanie zasobów, w tym energii, to jeden z ważnych akcentów polityki rozwoju Unii Europejskiej i Polski, a w jej ramach polityki energetycznej i klimatycznej oraz polityki ochrony środowiska. Unia Europejska, realizując politykę rozwoju zrównoważonego [6] i zielonej gospodarki [13], wiele swoich inicjatyw adresuje do przedsiębiorstw, ze względu na fakt, że to właśnie przedsiębiorstwa odpowiadają w dużej mierze za skalę i dynamikę zużycia zasobów w gospodarce. W licznych dokumentach politycznych, planach i programach podkreśla się rolę przedsiębiorstw w oszczędzaniu zasobów. Są to przede wszystkim:

• Plan działania na rzecz ekoinnowacji [7];
• Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 r. [11];
• Plan działania na rzecz zasobooszczędnej Europy [10];
• Ku gospodarce o obiegu zamkniętym: program „zero odpadów” dla Europy [8].

Wszystkie te dokumenty podkreślają potrzebę oszczędzania zasobów na każdym poziomie gospodarki, w tym w przedsiębiorstwach, i zakładają, że w coraz większym zakresie w Unii Europejskiej będą wdrażane mechanizmy ekonomiczne i inne, wspierające przedsiębiorstwa we wdrażaniu zasobooszczędnych i niskoemisyjnych technologii, procesów, produktów, usług. Przewiduje się zwłaszcza wsparcie takich kierunków działania, jak [8, s.5]:

• ograniczenie ilości materiałów potrzebnych do wytworzenia produktu/świadczenia usługi;
• przedłużenie okresu użytkowania produktów;
• ograniczenie zużycia energii i materiałów na wszystkich etapach produkcji i użytkowania;
• ograniczenie wykorzystania materiałów niebezpiecznych lub trudnych do recyklingu w produktach i procesach produkcji;
• stworzenie rynków dla surowców wtórnych;
• projektowanie produktów łatwiejszych do utrzymania, naprawy, modernizacji, przerobienia lub recyklingu (ekoprojektowanie);
• rozwój usług dla konsumentów wspierających zasobooszczędność (konserwacje/naprawy itd.);
• zachęcanie i wspieranie działań użytkowników/konsumentów w zakresie ograniczania odpadów i segregacji, systemy zbiórki minimalizujące koszty recyklingu oraz ponownego wykorzystania;
• ułatwianie grupowania działań mających na celu zapobieganie przeznaczaniu produktów ubocznych na odpady (symbioza przemysłowa);
• zwiększenie konsumentom możliwości wyboru – tworzenie alternatyw dla posiadania produktów na własność (dzierżawa, wynajem lub współużytkowanie).

Już teraz dają się zaobserwować realne efekty rynkowe tej polityki, bowiem wspomniane dokumenty polityczne przekładają się na konkretne akty prawne i konkretne instrumenty ekonomiczne. Chodzi tu przede wszystkim o przepisy dotyczące handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych, efektywności energetycznej urządzeń, wymogi dotyczące minimalnych poziomów odzysku i recyklingu różnych strumieni odpadów. Przykładowo, przyjęta na poziomie politycznym hierarchia postępowania z odpadami prowadzi stopniowo do wdrożenia zachęt ekonomicznych do zapobiegania wytwarzaniu odpadów, przygotowywania odpadów do ponownego użycia i recyklingu oraz do wzrostu kosztów ich składowania. Polityka w obszarze chemikaliów ukierunkowana na stopniowe wycofywanie substancji toksycznych powoduje konieczność poszukiwania zamienników. Stosowane instrumenty zmuszają przedsiębiorców do podejmowania określonych decyzji i działań. Przykładowo, w badaniu B. Ciupek, 76% przedsiębiorców wskazało, że akceptuje warunki związane z istniejącymi instrumentami ekonomicznymi ochrony środowiska (a więc podejmuje określone działania proekologiczne), ale aż 32% przyjęło wyraźną strategię unikania (poszukiwanie luk w przepisach lub możliwości skorzystania z ulg w opłatach) [2]. Mając świadomość kierunków polityki na szczeblu ponadnarodowym, można przygotować się na zmiany prawne, na określone trendy rynkowe, które będą generowane przez nową politykę i wypracować rozwiązania, które pozwolą firmie poprawić jej pozycję konkurencyjną.

Głównym argumentem za oszczędzaniem zasobów jest jednak nie polityka (chociaż ona też wykorzystuje instrumenty ekonomiczne), ale racjonalność ekonomiczna. Zużycie zasobów, w tym nośników energii, jest w wielu branżach najistotniejszą pozycją kosztów działalności. Poprawa efektywności wykorzystania zasobów przekłada się więc wprost na zmniejszenie kosztów produkcji i poprawę wyników finansowych. Zgodnie z danymi GUS, w przedsiębiorstwach zatrudniających 10 osób i więcej, koszty materiałów i energii stanowiły w pierwszym półroczu 2014 r. ponad 45% kosztów ogółem, w tym w przemyśle – ponad 67% kosztów (tabela 1).

Tab. 1 Udział kosztów materiałów i energii w kosztach działalności przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 10 pracowników w I półroczu 2014 r.
Źródło: Wyniki finansowe podmiotów gospodarczych I-VI 2014, GUS,
Warszawa, 06.10.2014. www.stat.gov.pl, tabela 5.

Do najbardziej materiało- i energochłonnych branż przemysłu należą, według tych danych, produkcja komputerów i sprzętu elektronicznego, samochodów, produkcja metali, chemikaliów, a także produkcja artykułów spożywczych (tabela 2).

W tych branżach istnieją więc największe możliwości i potrzeby oszczędzania w tym sensie, że podejmowane działania związane z oszczędzaniem zasobów mogą mieć duży wpływ na ogólne wyniki finansowe. Z drugiej strony, przedstawione powyżej dane wynikają ze specyfiki produkcji i uwarunkowań technologicznych poszczególnych branż i nie zawsze bezpośrednio wskazują na skalę możliwych oszczędności. Przykładowo szacuje się, że najwięcej energii można oszczędzić w transporcie (60%), natomiast redukcję zużycia zasobów naturalnych w największym stopniu można uzyskać w produkcji żywności i napojów (32%) oraz handlu detalicznym (18%) [15]. W każdym przypadku redukcja kosztów przekłada się też na zmniejszenie wpływu zmian cen surowców na wyniki przedsiębiorstwa, a więc w pewnym zakresie ogranicza ryzyko ekonomiczne.

Tab. 2 Branże przemysłu według wskaźnika udziału kosztów zużycia materiałów i energii w I półroczu 2014 r. [%]
Źródło: Wyniki finansowe podmiotów gospodarczych I-VI 2014, GUS,
Warszawa, 06.10.2014. www.stat.gov.pl

Nie znaczy to oczywiście, że firmy z branż mniej zasobochłonnych nie powinny poświęcać uwagi tym zagadnieniom – na obecnym, coraz bardziej konkurencyjnym rynku warto wykorzystywać wszelkie pola do budowy przewagi konkurencyjnej. W badaniu przeprowadzonym przez PARP w 2011 roku w sektorze MŚP w Polsce [1], przedsiębiorcy dostrzegający pozytywny wpływ zastosowanych proekologicznych rozwiązań wiązali go z poprawą pozycji firmy na rynku. Według nich przewaga konkurencyjna polegała na:

• obniżeniu kosztów prowadzenia działalności będącym wynikiem ograniczenia zużycia energii i surowców używanych przez przedsiębiorstwa,
• poprawie wizerunku firmy,
• pozyskaniu nowych kontrahentów zarówno w ramach rynku usług/towarów dostarczanych innym przedsiębiorstwom, jak i indywidualnym konsumentom.

Ekonomiczne przesłanki wdrażania strategii oszczędzania zasobów wykraczają więc poza aspekty czysto kosztowe, ale też dają, zdaniem samych przedsiębiorców, korzyści marketingowe. Oszczędzanie zasobów jest właśnie tym aspektem, który pozwala wykazać osiągnięcia firmy w sferze środowiskowej i odpowiedzialności społecznej.

Jak można zaoszczędzić?

Pierwszym etapem działań na rzecz oszczędzania zasobów powinny być – co chociaż oczywiste, nie zawsze jest realizowane – działania nieinwestycyjne i organizacyjne, takie jak eliminowanie strat i oczywistego marnotrawstwa, w tym przede wszystkim poprzez odpowiednie postawy i zachowania pracowników oraz odpowiednią organizację pracy. Drugim etapem są działania wymagające inwestycji czy większych zmian organizacyjnych i produktowych – zmiany technologii, procesów czy „przeprojektowanie” produktów i usług. Działania na rzecz zasobooszczędności, zarówno nieinwestycyjne, jak też inwestycyjne, najczęściej polegają na:

• zmniejszeniu zużycia materiałów i energii na jednostkę produktu,
• redukcji zużycia różnych materiałów podstawowych i pomocniczych niezbędnych dla funkcjonowania technologii (oleje, chłodziwa, woda, powietrze, tlen, azot, piasek, lepiszcza i in.),
• poprawie trwałości obiektów, maszyn, urządzeń, narzędzi itp. (powłoki ochronne, warstwy wzmacniające, termiczne metody ulepszania, ukierunkowana budowa krystaliczna itp.); mniejsza częstotliwość wymiany oznacza mniejsze zużycie zasobów związanych z wytworzeniem tych środków trwałych.

Zależnie od specyfiki branżowej i technologicznej mogą być to różne przedsięwzięcia, na przykład:

• przeprojektowanie samego produktu i usługi, tak by zminimalizować zużycie materiałów i energii w całym cyklu życia, ułatwić recykling oraz ograniczyć wykorzystanie surowców nieodnawialnych i substancji szkodliwych;
• zmiana procesu technologicznego na bezodpadowy i działania w formie symbiozy przemysłowej;
• wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych;
• poprawa efektywności energetycznej budynków i urządzeń, lepsze zarządzanie energią.

Okazuje się, że bardzo proste działania, przy niewielkich nakładach, mogą przynieść bardzo konkretne korzyści finansowe. Przykładowo, w polskiej firmie produkującej elementy betonowe racjonalizacja logistyki magazynowej i związanej z wysyłką towarów przyniosła oszczędność kosztów paliwa rzędu 10% rocznie [12]. W badaniu Eurobarometru SMEs, resource efficiency and green markets z 17 grudnia 2013 r., łącznie 62% małych i średnich przedsiębiorstw deklarowało, że działania związane z oszczędzaniem zasobów nie wymagały ponoszenia dodatkowych kosztów (27%) lub powodowały redukcję kosztów (35%) [5].

Dobrym przykładem rozwiązań organizacyjnych służących zasobooszczędności przedsiębiorstw jest ekologiczny park przemysłowy (EPP). Jest to społeczność firm produkcyjnych i usługowych, które dążą do obniżenia swojego oddziaływania na środowisko oraz poprawienia sytuacji ekonomicznej poprzez współpracę w zakresie zarządzania środowiskiem, surowcami, odpadami i nośnikami energii [3]. W praktyce oznacza przyciąganie na dany teren tylko lub głównie firm, które zajmują się technologiami przyjaznymi środowisku, np. technologiami wykorzystującymi energię słońca lub wiatru, uzyskiwaniem ciepła z biomasy. Najbardziej znanym przykładem ekologicznego parku przemysłowego na świecie, szeroko opisywanego w literaturze, jest EPP w Kalundborgu w Danii. Opiera się on na współpracy pięciu głównych partnerów: elektrowni Asnaes, Rafinerii Statoil, fabryki płyt gipsowych Gyproc, firmy Novo Nordisk, zajmującej się produkcją farmaceutyków i enzymów przemysłowych oraz Gminy Miejskiej Kalundborg – dostawcy wody i ciepła dla mieszkańców oraz do zakładów przemysłowych. Pomiędzy tymi partnerami następuje wymiana surowców oraz energii. To, co jest odpadem z produkcji jednej firmy, staje się surowcem wykorzystywanym do produkcji w drugiej firmie – na przykład odbiorcą gipsu powstającego w procesie odsiarczania gazów wylotowych z elektrowni jest firma Gyproc. Systemowi wymiany materiałów i energii w Kalundborgu sprzyja niewielka odległość pomiędzy firmami, co czyni przedsięwzięcie bardziej opłacalnym (niskie koszty transportu, zredukowana emisja zanieczyszczeń do powietrza oraz hałasu). Przykłady EPP na świecie istnieją także w Stanach Zjednoczonych, Austrii, Japonii.

Podsumowanie

Konieczność ochrony zasobów naturalnych wynika nie tylko z pobudek moralnych, związanych z ochroną środowiska, ale też czysto ekonomicznych. Przedsiębiorstwa, niezależnie od wielkości czy reprezentowanej branży mogą zyskać na rozwiązaniach zasobo-, wodo-, czy energooszczędnych. Nie zawsze trzeba inwestować w drogie rozwiązania technologiczne, czasami wystarczą zmiany nieinwestycyjne, w tym usprawnienia organizacyjne. Te podmioty gospodarcze, które już wdrożyły innowacje proekologiczne dostrzegają pojawienie się realnej przewagi konkurencyjnej w stosunku do przedsiębiorstw, które nie są zainteresowane takimi działaniami. To właśnie przykłady dobrych praktyk w zakresie oszczędzania zasobów naturalnych w większym stopniu oddziaływają na kreowanie zrównoważonych wzorców produkcji niż środki przymusu i kontroli.

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

ŹRÓDŁA:

Anuszewska i in., Wzorce zrównoważonej produkcji (WZP) w działalności przedsiębiorstw – propozycja rozwiązań systemowych wspierających wdrażanie WZP w MSP. Raport z części jakościowej badań, PAR P, Warszawa 2011.
Ciupek B., Obowiązki fiskalne przedsiębiorców względem środowiska i ich wpływ na strategię finansową przedsiębiorstwa. Wybrane problemy, „Ekonomia i Środowisko” 2014, nr 2 (49).
Cote R.P., Cohen-Roshental E., Designing eco-industrial parks: a synthesis of some experiences, “Journal of Cleaner Production” 1998, No. 6.
Dowlatshahi, S., Product design in a concurrent engineering environment: an optimization approach, “Journal of Production Research” 1992, Vol. 30, No. 8, pp. 1803-1818.
Ekologia w MŚP w Polsce i Unii Europejskiej, „Logistyka Odzysku” 2014, nr 4 (13), s.3.
Europa 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komunikat Komisji, KO M(2010) 2020, PL, Bruksela, 3.3.2010.
Innowacja na rzecz zrównoważonej przyszłości – Plan działania na rzecz ekoinnowacji, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów KO M/2011/0899, Bruksela, 15.12.2011.
Ku gospodarce o obiegu zamkniętym: program “zero odpadów” dla Europy, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego I Komitetu Regionów KO M/2014/0398, Bruksela 2.7.2014.
Kośmicki E., Dyllick T., Podstawy koncepcji ekologicznego kierowania przedsiębiorstwem, „Zeszyty Fundacji Własności Prywatnej”, nr 3/3 1996, s. 44.
Plan działania na rzecz zasobooszczędnej Europy, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego I Komitetu Regionów, KO M/2011/0571, Bruksela, 20.9.2011.
Plan działania prowadzący do przejścia na konkurencyjną gospodarkę niskoemisyjną do 2050 r. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, KO M/2011/112, Bruksela, 8.3.2011.
Redukcja zużycia paliwa środków transportu wewnętrznego i zewnętrznego w przedsiębiorstwach wytwarzających prefabrykaty betonowe. Opis dobrej praktyki, www.3xsrodowisko.pl, (15.12.2014).
Ryszawska B., Zielona gospodarka jako priorytet strategiczny Unii Europejskiej, „Logistyka Odzysku” 2013, nr 4 (9), s. 18-21.
Sidorczuk-Pietraszko E., Koncepcja rozwoju trwałego i zrównoważonego na poziomie organizacji, [w:] Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, pod red. B. Poskrobki, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2007, s. 333-356.
Quantification of the business benefits of resource efficiency, randd.defra.gov.uk, (10.12.2014).
Wyniki finansowe podmiotów gospodarczych I-VI 2014, GUS, Warszawa, 06.10.2014. www.stat.gov.pl

“Logistyka Odzysku” nr 1/2015 (14), str. 18-21