Wioletta Nogaj
doktorantka Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie
wiolan@poczta.onet.pl
Szczególne zagrożenie dla środowiska naturalnego stanowią odpady niebezpieczne. Zaliczamy do nich między innymi oleje odpadowe, których negatywne oddziaływanie na atmosferę i hydrosferę obserwuje się w czasie ich produkcji, magazynowania, transportu, zużycia, zbiórki oraz utylizacji. Występowanie odpadów olejowych wiąże się z dużym rozproszeniem geograficznym. Głównym źródłem powstawania olejów odpadowych są stacje obsługi pojazdów, urządzenia pracujące w przemyśle oraz bazy transportowe i remontowe. Celem publikacji jest przedstawienie zagrożeń i korzyści związanych z procesami zbiórki olejów odpadowych oraz głównych obowiązków przedsiębiorców związanych z gospodarką olejami odpadowymi. Końcowa część artykułu zawiera zestawienie całkowitych i wykorzystanych mocy przerobowych olejów odpadowych w wybranych europejskich rafineriach w roku 2010.
Used oil in Poland – trouble or chance?
Danger waste poses a remarkable threat for natural environment. Dangerous waste includes among others used oil which negatively affects both atmosphere and hydrosphere during its production, storage, transport, usage, collection and utilization. What characterizes used oil is its geographical dispersion. Main sources of used oil are: auto service stations, different industrial installations, and repair and transport centers. The goal of this paper is to picture both threats and possible profits of used oil collection and to make a review of law requirements imposed on entrepreneurs in the area of used oil management. The final part of this work contains a table including data of potential and exploited used oil capacity for base oil production of selected European refineries in 2010.
Całkowity rynek olejów smarowych wyniósł w Polsce w roku 2010 blisko 230 tys. ton sprzedanych środków smarnych, co stanowi wzrost o ponad 10% w stosunku do 206 tys. ton sprzedanych w roku 2009. Segment motoryzacyjny zanotował niewielki wzrost, osiągając poziom około 122 tys. ton, natomiast w segmencie przemysłowym sprzedaż wzrosła dynamicznie o 16% do poziomu 101 tys. ton¹. Wzrost rynku, wyrażony ilością sprzedanych produktów wskazuje na rosnącą ilość wytwarzanych olejów odpadowych.
Obecnie funkcjonujący w Polsce rynek gospodarowania olejami odpadowymi zdecydowanie różni się od systemu zbiórki olejów odpadowych opartego o stacje paliwowe i bazy magazynowe, który funkcjonował w Polsce jeszcze w latach 90-tych ubiegłego stulecia. Dużym problemem pozostaje zbiórka olejów odpadowych z sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych. Według oficjalnych statystyk w latach ubiegłych udało się co prawda uzyskać wymagany poziom odzysku i recyklingu, ale wiele pozostaje nadal do zrobienia, by funkcjonujący obecnie system nazwać efektywnym.
Wpływ olejów odpadowych na środowisko
Ocenia się, że:
- Obecność 1 kg oleju odpadowego w jakimkolwiek akwenie skaża i czyni niezdatnym do spożycia 1–5 mln litrów wody²,
- 1 litr oleju odpadowego/przepracowanego może zanieczyścić równowartość rocznego zapotrzebowania na wodę pitną dla 12 osób³,
- 10 litrów oleju odpadowego/przepracowanego pokrywa 1 ha powierzchni jeziora w sposób całkowity, utrudniając dostęp tlenu4.
Klasyfikacja olejów odpadowych
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach definiuje oleje odpadowe jako wszelkie oleje smarowe lub przemysłowe, które nie nadają się już do zastosowania, do którego były pierwotnie przeznaczone, a w szczególności zużyte oleje z silników spalinowych i oleje przekładniowe, a także oleje smarowe, oleje do turbin i oleje hydrauliczne5.
Szczegółową klasyfikację olejów odpadowych zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (zob. Tabela 1).
Tabela 1. Rodzaje olejów odpadowych
| 13 01 | Odpadowe oleje hydrauliczne |
| 13 01 01* | Oleje hydrauliczne zawierające PCB |
| 13 01 04* | Emulsje olejowe zawierające związki chlorowcoorganiczne |
| 13 01 05* | Emulsje olejowe nie zawierające związków chlorowcoorganicznych |
| 13 01 09* | Mineralne oleje hydrauliczne zawierające związki chlorowcoorganiczne |
| 13 01 10* | Mineralne oleje hydrauliczne nie zawierające związków chlorowcoorganicznych |
| 13 01 11* | Syntetyczne oleje hydrauliczne |
| 13 01 12* | Oleje hydrauliczne łatwo ulegające biodegradacji |
| 13 01 13* | Inne oleje hydrauliczne |
| 13 02 | Odpadowe oleje silnikowe, przekładniowe i smarowe |
| 13 02 04* | Mineralne oleje silnikowe, przekładniowe i smarowe zawierające związki chlorowcoorganiczne |
| 13 02 05* | Mineralne oleje silnikowe, przekładniowe i smarowe nie zawierające związków chlorowcoorganicznych |
| 13 02 06* | Syntetyczne oleje silnikowe, przekładniowe i smarowe |
| 13 02 07* | Oleje silnikowe, przekładniowe i smarowe łatwo ulegające biodegradacji |
| 13 02 08* | Inne oleje silnikowe, przekładniowe i smarowe |
| 13 03 | Odpadowe oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła |
| 13 03 01* | Oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory i nośniki ciepła zawierające PCB |
| 13 03 06* | Mineralne oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła zawierające związki chlorowcoorganiczne inne niż wymienione w 13 03 01 |
| 13 03 07* | Mineralne oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła nie zawierające związków chlorowcoorganicznych |
| 13 03 08* | Syntetyczne oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła inne niż wymienione w 13 03 01 |
| 13 03 09* | Oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła łatwo ulegające biodegradacji |
| 13 03 10* | Inne oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła |
| 13 04 | Inne oleje i ciecze stosowane jako elektroizolatory oraz nośniki ciepła |
| 13 04 01* | Oleje zęzowe ze statków żeglugi śródlądowej |
| 13 04 02* | Oleje zęzowe z nabrzeży portowych |
| 13 04 03* | Oleje zęzowe ze statków morskich |
| 13 05 | Odpady z odwadniania olejów w separatorach |
| 13 05 01* | Odpady stałe z piaskowników i z odwadniania olejów w separatorach |
| 13 05 02* | Szlamy z odwadniania olejów w separatorach |
| 13 05 03* | Szlamy z kolektorów |
| 13 05 06* | Olej z odwadniania olejów w separatorach |
| 13 05 07* | Zaolejona woda z odwadniania olejów w separatorach |
| 13 05 08* | Mieszanina odpadów z piaskowników i z odwadniania olejów w separatorach |
| 13 07 | Odpady paliw ciekłych |
| 13 07 01* | Olej opałowy i olej napędowy |
| 13 07 02* | Benzyna |
| 13 07 03* | Inne paliwa (włącznie z mieszaninami) |
| 13 08 | Odpady olejowe nieujęte w innych podgrupach |
| 13 08 01* | Szlamy lub emulsje z odsalania |
| 13 08 02* | Inne emulsje |
| 13 08 80* | Zaolejone odpady stałe ze statków |
| 13 08 99* | Inne nie wymienione odpady |
*indeks górny w postaci gwiazdki przy kodzie rodzaju odpadu oznacza odpad niebezpieczny
Źródło: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów, 2001.
Postępowanie z olejami odpadowymi
Artykuł 39 rozdziału 5 Ustawy o odpadach6 jednoznacznie określa, że oleje odpadowe powinny być w pierwszej kolejności poddawane odzyskowi poprzez regenerację, rozumianą jako każdy proces, w którym oleje bazowe mogą być produkowane przez rafinowanie olejów odpadowych, a w szczególności przez usunięcie zanieczyszczeń, produktów utleniania i dodatków zawartych w tych olejach. Jeżeli natomiast regeneracja olejów odpadowych jest niemożliwa ze względu na stopień ich zanieczyszczenia, określony w odrębnych przepisach, oleje te powinny być poddawane innym procesom odzysku. Unieszkodliwienie dopuszcza się jedynie w sytuacji gdy regeneracja lub inne
procesy odzysku olejów odpadowych są niemożliwe.
Konieczność zagospodarowania olejów odpadowych wynika z dwóch przesłanek7:
- ekologicznych, które wymuszają konieczność eliminowania lub możliwie maksymalnego ograniczenia zagrożeń, jakie dla środowiska stanowią odpadowe oleje,
- ekonomicznych, inspirujących działania zmierzające do powtórnego wykorzystania w gospodarce cennych produktów ropopochodnych.
Stosowanie regeneracji olejów odpadowych sprowadza się do osiągnięcia następujących korzyści8:
a) ekologicznych:
- otrzymanie 1 tony olejów bazowych z ropy naftowej powoduje czterokrotnie zwiększoną emisję dwutlenku węgla do atmosfery w porównaniu z produkcją 1 tony olejów bazowych z olejów odpadowych – ograniczenie efektu cieplarnianego, problem o zasięgu globalnym,
- obniżenie zawartości siarki w produktach z hydrorafinacji,
- usunięcie zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, którym na podstawie badań medycznych przypisuje się wartości rakotwórcze.
b) strategiczno–ekonomicznych:
- ochrona nieodnawialnych zasobów surowców energetycznych,
- oleje odpadowe są alternatywnym źródłem dla produkcji olejów bazowych, zwłaszcza w okresie tak zwanych szoków naftowych czy konfliktów,
- dla otrzymania 1 tony olejów bazowych z olejów odpadowych potrzeba tylko 1/3 energii niezbędnej dla wyprodukowania tej samej masy olejów bazowych z ropy naftowej,
im wyższa cena zakupu ropy naftowej, tym wyższa jest opłacalność produkcji olejów bazowych z olejów odpadowych.
Oleje przepracowane posiadają istotne znaczenie z ekonomicznego punktu widzenia. Z 1 tony olejów odpadowych/przepracowanych uzyskuje się 600 kg olejów bazowych. Natomiast z 1 tony ropy naftowej istnieje możliwość pozyskania zaledwie 150 kg olejów bazowych9.
Obowiązki przedsiębiorców
Na przedsiębiorcach wytwarzających oleje odpadowe ciąży ustawowy obowiązek zapewnienia odpowiedniego poziomu odzysku i recyklingu. Podstawowym aktem prawnym, który reguluje obowiązki przedsiębiorców w tym zakresie jest Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej10. Zgodnie z wyżej wymienioną ustawą, obowiązek odzysku i recyklingu może być realizowany przez przedsiębiorcę samodzielnie lub za pośrednictwem organizacji odzysku. Organizacja odzysku może prowadzić działalność wyłącznie w formie spółki akcyjnej. Przedmiotem działania organizacji odzysku może być wyłącznie działalność związana z organizowaniem, zarządzaniem lub prowadzeniem przedsięwzięć związanych z odzyskiem, a w szczególności z recyklingiem odpadów, a także edukacja ekologiczna. Kapitał zakładowy organizacji powinien wynosić co najmniej 1 000 000 złotych i nie może pochodzić z pożyczki lub kredytu ani być obciążony w jakikolwiek inny sposób.
Roczny poziom odzysku i recyklingu dla olejów odpadowych określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych11. Zgodnie z tym rozporządzeniem poziom odzysku i recyklingu ustalony został odpowiednio na poziomie 50% i 35% (liczonych w stosunku do ilości olejów smarowych wprowadzonych na rynek krajowy w danym roku sprawozdawczym).
W przypadku nie zrealizowania obowiązku odzysku i recyklingu przedsiębiorca ma obowiązek uiścić opłatę produktową. Opłata produktowa jest pewnego rodzaju sankcją dla tych, którzy uchylają się od realizacji tego obowiązku. Należy zaznaczyć, że uiszczenie opłaty produktowej jest rozwiązaniem kosztowniejszym od wypełnienia ustawowego obowiązku. Wysokość opłaty produktowej w roku 2012 została ustalona na poziomie 2,98 zł za 1 kg12.
Szczegółowy sposób postępowania z olejami odpadowymi określa Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 4 sierpnia 2004 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania
z olejami odpadowymi. Według tego rozporządzenia:
- oleje odpadowe zbiera się i magazynuje selektywnie według wymagań wynikających ze sposobu ich przemysłowego wykorzystania lub unieszkodliwiania;
- podczas zbierania i magazynowania olejów odpadowych niedopuszczalne jest ich mieszanie z innymi odpadami i substancjami, w tym zwłaszcza z odpadami stałymi, odpadami PCB, olejem napędowym, olejem opałowym, płynami chłodniczymi, płynami hamulcowymi oraz innymi substancjami i preparatami chemicznymi niebędącymi olejami; dopuszcza się mieszanie różnych rodzajów olejów odpadowych, jeżeli nie wpłynie to negatywnie na proces ich odzysku lub unieszkodliwiania;
- oleje odpadowe zbiera się do szczelnych pojemników wykonanych z materiałów trudno palnych, odpornych na działanie olejów odpadowych, odprowadzających ładunki elektryczności statycznej, wyposażonych w szczelne zamknięcia, zabezpieczonych przed stłuczeniem;
- pojemnik w miejscu widocznym zawiera napis: „OLEJ ODPADOWY”, informację o kodzie lub kodach odpadu wynikającą z rozporządzenia Ministra Środowiska, z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów oraz oznakowanie wymagane przepisami szczególnymi dotyczącymi transportu odpadów niebezpiecznych;
- na pojemnikach przeznaczonych do zbierania i magazynowania olejów odpadowych od indywidualnych posiadaczy, ustawianych w miejscach publicznych, umieszcza się dodatkowo informację o sposobie eksploatacji pojemnika oraz dane o jego właścicielu;
- jeżeli olej podczas użytkowania miał lub mógł mieć styczność z substancją niebezpieczną, w jego postaci własnej lub jako składnik preparatu, na pojemniku umieszcza się informację o zanieczyszczeniu lub możliwości zanieczyszczenia oleju odpadowego tą substancją;
- pojemniki do zbierania olejów odpadowych mogą być stosowane w rotacji pomiędzy wytwórcą odpadu a ich kolejnym posiadaczem, miejscem odzysku albo unieszkodliwiania;
- oleje odpadowe magazynuje się w miejscach utwardzonych, zabezpieczonych przed zanieczyszczeniami gruntu i opadami atmosferycznymi, wyposażonych w urządzenia lub środki do zbierania wycieków tych odpadów;
- w miejscach magazynowania olejów odpadowych dostęp do nich, w celu opróżnienia lub wymiany pojemnika, jest ograniczony do właścicieli pojemników lub przedsiębiorców zajmujących się gospodarowaniem tymi olejami odpadowymi.
Regeneracja olejów odpadowych w Europie
Na dzień 22 lutego 2012 roku instalacje do regeneracji olejów odpadowych posiadają w Polsce następujące podmioty13:
- Rafineria Nafty Jedlicze S.A. (Jedlicze),
- Oiler Sp. z o.o. (Tczew),
- Ośrodek Badawczo – Rozwojowy Przemysłu Rafineryjnego „Petroil” Sp. z o.o. (Płock),
- Variant S.A. (Kraków),
- „Chemnaft” Sp. z o.o. (Baboszewo),
- IGT Polska Sp. z o.o. (Jasło).
Najnowocześniejszą technologię do regeneracji olejów odpadowych w Polsce posiada Rafineria Nafty Jedlicze S.A., w której rocznie można poddać procesowi regeneracji 80 tys. ton olejów odpadowych. Wymieniona rafineria jest podmiotem dysponującym największymi na polskim rynku mocami przerobowymi w zakresie regeneracji olejów odpadowych. O niskiej efektywności polskiego rynku regeneracji olejów odpadowych niech świadczy fakt, iż zaledwie połowa mocy przerobowych rafinerii w Jedliczach jest wykorzystywana. Dla porównania, w tabeli poniżej, zamieszczono dane o wykorzystaniu mocy przerobowych w wybranych przedsiębiorstwach w Europie.
Zakończenie
Zagospodarowanie odpadów niebezpiecznych – olejów odpadowych, odgrywa kluczową rolę z punktu widzenia ekologii oraz ekonomii. Negatywne oddziaływanie olejów odpadowych na środowisko oraz wynikające stąd zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi to niewątpliwie duży problem. Co prawda nie ma możliwości uniknięcia tego zagrożenia, ale można je łagodzić. Wytwarzanie olejów bazowych z olejów odpadowych jest zdecydowanie bardziej uzasadnione ekonomicznie niż ich produkcja z ropy naftowej i dlatego oleje odpadowe postrzega się coraz częściej jako cenny surowiec niż niebezpieczny odpad.
1 Przemysł i handel naftowy. Raport roczny 2010, Polska Organizacja Przemysłu i Handlu Naftowego, Warszawa 2010.
2 Syrek H., Trendy w recyklingu olejów odpadowych w UE, Recykling, nr 2, 2005.
3 Konferencja “Prawno-organizacyjne uwarunkowania zbiórki i zagospodarowania olejów odpadowych/ przepracowanych w Wojewódzkich Planach Gospodarki Odpadami”
http://www.konsorcjum.Jedlicze.com.pl/w_wydarzenia/news_08_1.htm [dostęp 22.02.2012 r.]
4 Ibidem.
5 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, Dz.U. z 2001r. Nr 62 poz. 628.
6 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, Dz.U. z 2001r. Nr 62 poz. 628.
7 Listwan A., Baic I., Łuksa A., Podstawy gospodarki odpadami niebezpiecznymi, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, 2009.
8 Materiały wewnętrzne Rafinerii Jedlicze S.A.
9 Ibidem.
10 Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej, Dz. U. 2001 Nr 63 poz. 639 z późn. zm.
11 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych, Dz. U. 2007 nr 109 poz. 752.
12 Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 31 sierpnia 2011 r. w sprawie maksymalnych stawek opłat produktowych na rok 2012, Monitor Polski Rok 2011 Nr 83 Poz 856.
13 http://www.gios.gov.pl [dostęp 24.01.2012]
LITERATURA:
1. http://www.gios.gov.pl [dostęp 24.01.2012]
2. Konferencja “Prawno-organizacyjne uwarunkowania zbiórki i zagospodarowania olejów odpadowych/ przepracowanych w Wojewódzkich Planach Gospodarki Odpadami”, http://www.konsorcjum.Jedlicze.com.pl/w_wydarzenia/news_08_1.htm [dostęp 22.02.2012 r.]
3. Listwan A., Baic I., Łuksa A., Podstawy gospodarki odpadami niebezpiecznymi, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2009.
4. Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 31 sierpnia 2011 r. w sprawie maksymalnych stawek opłat produktowych na rok 2012, Monitor Polski Rok 2011 Nr 83 Poz 856.
5. Przemysł i handel naftowy. Raport roczny 2010, Polska Organizacja Przemysłu i Handlu Naftowego, Warszawa 2010.
6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów, Dz.U. 2001 nr 112 poz. 1206.
7. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i poużytkowych, Dz. U. 2007 nr 109 poz. 752.
8. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 4 sierpnia 2004 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z olejami odpadowymi, Dz. U. z 2004 r. Nr 192, poz. 1968.
9. Syrek H., Trendy w recyklingu olejów odpadowych w UE , Recykling, nr 2, 2005. 10. Used Oil Capacity of European Industries, http://www.geir-rerefining.org/GEIR_statistics.php [dostęp: 21.02.2012]
11. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, Dz.U. z 2001r. Nr 62 poz. 628.
12. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej, Dz. U. 2001 Nr 63 poz. 639.
13. Materiały wewnętrzne Rafinerii Nafty Jedlicze S.A.
Źródło: Logistyka Odzysku 2/2012(3), str. 34-39
